* Əvvəlcə göz (görən) var idi; və göz (görülən) tanrı idi.
Təsəvvür, arzudan sonraya aiddir. Qərb, İsaya (Tanrıya) bir üz arzuladığı üçün, kino o torpaqlara/mədəniyyətə təsadüf edən hadisədir. Kino hər şeydən qabaq görməyin arzusudur. Tanrını görmə arzusu – Ecce Homo anı. Onlar uzun əsrlər baxmışdılar, amma görməmişdilər. Onu hiss etmə və anlama arzusu – haecceitas (to ti esti) anı. Ona (sevgiliyə) qovuşma arzusu – pieta/ekstaz anı…
Kinematoqrafiya tarixinə aid bütün patetik momentlərin arxasında Tanrıya (ya da tanrı ideyasına) duyulan gizli həsrətin arzusu var. İnqmar Berqmanı xatırlamaq üçün bundan gözəl an yaşamamışam: “Nəticədə Tanrı ilə məsələsi olmayan heç bir ciddi və böyük film yoxdur.”
Biz şərqin (yəni söz və melodiyanın) uşaqlarıyıq. Həyatları şərqin mədəniyyətinə təsadüf etmiş bütün insanlar, köhnə yunan torpaqlarında sözlərini itirmiş gənc inqılabçı şair Dyonisios Solomos kimi görünürlər.
On doqquzuncə əsr Yunan şeiriyyatının ilk milli şairi, İyona adalarından əsilzadə oğlu, Dyonisios Solomos, hələ uşaqlığının ilk qızıl çağlarında – doqquz, on yaşlarında – atası tərəfindən, dövrü təhdid edən proletariat mədəniyyətlə oğlunun mümkün ola biləcək bütün əlaqələrini kəsmək istəməsi naminə, təhsil üçün İtalyan monastırına göndərilir. Monastrda ağırlıqlı olaraq aldığı dini təhsil başda olmaqla birgə, həmçinin də İtalyan mədəniyyətiylə ahənglik təşkil edən bəhrələr, yeniyetmə şairin ilk – İtalyanca – şeirlərini yazmağa başlamasıyla nəticələnir. Bu anlarda, təhsilinin son dönəmində eşitdiyi bir xəbər, vətəni Yunanıstanın, Türklərlə müharibəyə başlaması, şairi yaşı və təcrübələrindən xeyli böyük seçim qarşısında qoyur: İndi nə etməli deyə düşünür Solomos; illərdir həsrətində qaldığı vətənini düşmənlərin əllərindən xilası üçün Yunanıstanamı qayıdacaq, yoxsa əksinə, şair ruhuna xəyanət etməyərək təhsilini başa vurub, monastıramı xidmət göstərəcək? Qeyd edildiyi kimi, həll edici qərarın həndəvərlərində addımlayan gənc Dyonisios, qeyri ixtiyarı bir xatırlamayla uşaqlığını yad edir: Məhrum və uzaq qaldığı uşaqlığından ağlına təşrif buyuran ilk xatirələrdə anasını fərq edir; sevdiyi o qadının əlləriylə saçlarını daradığını görür, qulağına tərəf astaca əyilərək səsləndirdiyi mahnıları xatırlayır; və ruhunun dərinliklərindən bədəninin bütün hissələrini əsir alan həyəcana tab gətirməyərək, təhsili və şeiri yarımçıq qoyub, vətəni Yunanıstana yollanır. Vətənində milli mübarizə qüvəllərinə qoşulan gənc şair, zəfərə istiqamətləndiyinə inandığı inqılaba şeirlər həsr etmək qərarına gəlir. Lakin təəssüf ki əbəs yerə; gəncliyini poetik bir həyəcanla inqılaba səsləyən uşaqlığı tanımadığı torpaqlardan xeyli uzaqlarda keçdiyi; dilinə, nostalgiyası, dəyərlərinə özgə olduğu qürur üçün vuruşduğuna əyani sübut sayılacaq ki, Dyonisios, qısa bir müddət sonra söz dağarcığının həddindən artıq qıt olduğunu qəbul edir. Bəs yaxşı, vəziyyət belə gətirdikdə nə etməlidir Solomos? Şair bu halın qarşısında ölkəsini qarış – qarış gəzintiyə çıxaraq, rastlaşdığı insanlardan sözlər dilənməyə başlayır. Ömrünün uzun illərini sözlər axtararaq keçirir. Hər dəfə öyrəndiyi təzə bir sözü qoltuğuna vurub daşıdığı dəftərçəyə qeyd edir; və sanki o, bu hərəkətiylə bir şeiri – yazılan ilk və son şeiri – inqılabın poeziyasını tamamlamaq istəyindədir…
Şərqin insanı Tanrını söz və musiqiylə axtarır. Hər dilənilən və dinlənən bir söz (bir arzu halı), Tanrıya atılan bir addımdır eyni zamanda.
Bu torpaqlar üçün təsəvvürlər qaranlıqdır deyə bilmərik; daha da faciəvisi, şərqə məxsus təsəvvürlərin bulanıqlığı və yarımçıqlığıdır. Gizli, qadağan edilmiş arzunun narahatçılığıdır bu. Şərq ona görə Tanrını gözüylə təsəvvür edə bilmirik ki, onun Tanrı təsəvvürü xeyli natamamdır. Bilinən həqiqətdir ki, inanc aspektinin mədəni təkamülə təsiri nəticəsində təsəvvür (foto-yaddaş) dağarcığımız olduqca dardır. Bizlər sözlərlə düşünür, şərqiylə hiss edirik. (Rəvayət odur ki, hiss etmək anlamağa nəzərən daha müqəddəsdir), Baxırıq, amma görmürük… Görmək. Kinonun (ən azından o məsum kino çağlarının) ilk və son arzusu idi.
Görüntü bugün heç bir vaxt olmadığı kimi həyatımızın mərkəzindədir. Açıqdır ki, sözlər bir gün olan qalan bütün qüvvələrini itirib, yerinə saf görüntüyə/baxmağa buraxacaqlar. Hər gələn yeni nəsil, bir əvvəlkindən daha çox susub, daha çox izləyəcək. Görmək (göz və baxış) şərqin həyatında yeni bir hadisədir. Bu səbəblə də, qərbdən öyrənə biləcəyimiz tək şey, xəstələnmiş təsəvvürlərimizin şüurlu fərqindəlik nəticəsində müalicəsidir.
Şüurumuzda kök salmış bir xeyli Tanrı üzünü parçalamalıyıq.
* Üçüncü dünya xalqlarının dilində sənətçi (populist mənada intellektual) ifadəsi, coğrafi və mədəni determinizm nəticəsində, ehtiva etdiyi mənaya ögeyləşən, bir növ “təhqir”, “zarafat” və ya “xəyalpərəstliyi” ifadə edir. Üçüncü dünya xalqlarına xas alçalma (əzilmişlik) kompleksinin ən vurucu halı kimi dilə/anlama siraət edən sözügedən bu qeyri – ciddi aspektuallıq, zamanla, sənətçinin hisslərinə də təsirsiz ötüşmür. Atalarının atlara minib qürbət ellərə yollandıqları o səssiz torpaqlarda, şairin şeirinə, rəssamın rəsminə, ümumi mənada sənətçinin sənətinə (insanın hekayəsinə) yad və ögey münasibətdə olması, qaçınılmaz hal kimi müşahidə edilir. Mənim “Kiçik Latın Amerika” (və ya arzu daxilində ona “Qafqazın Latın Amerikası” deyilə bilər) adlandırdığım – tarixin ən susqun, bezikmiş və sındırılmış torpaqları olan – Azərbaycan üçün də bu vəziyyət keçərlidir. Mənim “Kiçik Latın Amerikamda” sənətçi tarixi fobiya nəticəsində, hisslərinə, hekayəsinə, ümumən sənətçi kimliyinə inamını itirib. Bu kiçik magik ölkədə şair, rəssam, romançı ya da rejissor olmaq, əvvəlcə xalqın, zamanla isə indivindual nəzərdə bağışlanmaz “günah” kimi tarixə keçib. Mənim kiçik Latın Amerikamda sənətçi olmaq böyük günahdır.
Qarsiya Markez, XX əsrin sonlarına təsadüf edən müsahibələrindən birində, magik realizm haqqda ifadə edirdi ki, “Bizim ucsuz – bucaqsız Latın Amerikamızda başımıza gələn və ya müşahidə etdiyimiz həqiqətlər, Avropa və irimiqyasdaki dünya oxucusuna ovsunlayıcı, magik gəlir; amma hərçənd ki, həqiqət, həqiqətdir və bizə aid olan başqalarına ovsunlayıcı təsir bağışlayırsa, bu onların (yaşanmışlıqların) xəyali təsəvvürlər olduqlarını ehtiva etmir…”
Qabriel Qarsiya Markezin, Oktavio Pazın, Xulio Kortazarın, Karlos Fuentes və ya Varqas Lyosanın əfsanəvi Latın Amerikan jenerasiyasıyla, bizim “kiçik Latın Amerika” sənətçilərini bir – birilərindən ayıran, birincilərin heç də böyük estetlər, nəhəng söz/hekayə ustadları olması deyil, hər şeydən əvvəl, bu beş roman atlısının yaşadıqları hekayələrə inamlarını heç bir vəchlə itirməmələridir.
Fuentesi xatırlayaq: “Mən qırx yaşıma dək başqa (olmadığım, yaşamadığım) məkan və zamanların hekayələrinə meyl etməklə bir səhər özümü tükətdiyimi fərq edib, dayandım. O an mənə hər şey aydın oldu: qapımın ağzında dünənə dək üzünə dönüb baxmadığım yüzlərcə yaşanmışlıq, yüzlərcə hekayə onları yazmağım üçün məni gözləyirdi…”
Tarixən, xüsusilə də dövrümüz etibarilə, mənim kiçik Latın Amerikamda yaşayıb/yaradan sənətçilər, başlarına gələn, təcrübə etdikləri bütün hekayələri görməzlikdən gəlməyə, həqiqətini heç vaxt aid olmadığı hekayələrdə axtarmağa meyilləndi; şübhə yox ki, bir fransız kafesinin soyuq və səssiz pəncərə kənarlarında sonlanan bir eşqin kədəri bizə xeyli eqzotik, şairanə təsir etmişdi; amma unutmuşduq ki, bizlər onun, o hekayənin yaxşı müşahidəçisi, yaxşı oxucusu olaraq qalmalı, onu ifadə edənlərdən olmamalıydıq. Biz fransızlar kimi ayrıla bilmədiyimizə görə utanmamalıydıq; ayrılığı özümüzə xas (və heç də magik Latın Amerika həqiqətlərindən geri qalmayan) ehtirasla göstərə/yaza bilmədiyimizə görə utanmalıydıq.
Azərbaycan siyasi nihilizmin (eyni zamanda “nihilist sənətin”) hökm sürdüyü, hərəkətsizlik dünyasıdır. Senzura və qorxu, həyatın (eyni zamanda sənətin) hər qarışını işğal etmiş vəziyyətdədir. Burada sənət – xüsusilə kino nəznində Azərbaycan – toxunulmamış, əl dəyməmiş, ehtirasdan qıvrılan qadın bədəni kimi istidir. Kəşf edilməmiş, sözə, dilə, kameraya qonaq olmamış minlərcə magik, fraqmental/epizodik/nəhəng hekayələr sırayla ifadə edilməyi gözləyirlər. Onların sayı hesabı o dərəcə hüdudsuzdur ki, Vertov, Rosselini, hətta Markezin özü belə, bu torpaqlarda ikinci dəfə ölümsüzlüklərini elan edərdilər. Bəlkə də bu fikiri həddindən artıq nikbin prizma kimi qəbul etmək mümkündür; lakin hələlik gələcək naminə hiss edilən həqiqət budur: Azərbaycanda baş verən hadisələrin o qədər eqzotik, magik həqiqətləri mövcuddur ki, bu torpaqlardan çıxan/çıxacaq olan bütün sənətçilərə bir neçə nəsil hüdudsuzca bəs edə bilər…
* Etiraf edirəm ki, bir vaxtlar Fellini olmaq istəyirdim. Ona məxsusi ehtirasla kameramı rəqs etdirmək, “dünyanı” uşaqlığım və yuxularım kimi çürümüş sirk arenasına oxşatmaq kimi ilk gənclik arzularım vardı. Səhnə və kompozitsiyanın daxilində ətrafı vəlvələyə verən, böyük karnavalesk gurultuyla ətrafda qaçışan qələbəlikləri – eynilə bütün o Fellini obrazlarına oxşar formada: çökmüş burjuaziyanın “impotent” intellektuallarını, orta yaş xaosunda özünü asmaqla, həyatını cənnətə çevirməyin bir addımlığında qərarlaşan uğursuz kişilərini, şəxsiyyət və xarakteristik məsumiyyətlərini hələ doğulmamışdan xeyli qabaq – bəlkə elə ana bətnində, o həzin həbsxana divarlarına hiss edilən gizli arzuda, ya da ondan da öncə – keçmişlərini itirmiş uşaqları axtarmaq, kamerama əks etdirmək kimi həyəcanlarım mövcud idi.
Ancaq zamanla bütün bu hisslər ötüb, qeybə çəkildi; zaman həm Fellinini, həm də həyəcanları öldürdü. Zaman qavramının insan arzuları üstündəki amansızlığı xeyli qədim hekayədir; zamanın keçməsiylə birgə, fəsillərin rəng və don dəyişməsi kimi, arzular da üz dəyişirlər. Nəhəng və tamaşaçısız bir maskaradın düz ortasında hönkür – hönkür ulayan bir pandomim kimi, o, pandomimin əsilzadə kədəri tək, şərtlərin yaratdığı “həqiqətlər” səni arzulardan da, həyəcanlardan da, Fellinidən də uzaqlaşdırır.
Fellini ola bilməmək. Etiraf etməkdən çəkinmirəm ki, bu yanılğı xeyli qəribə, tənha və məyus hiss etdirir. Hiss etdiyim bu hala – cənnətdən bəxş edilmiş saf arzuların qeybə çəkilməsinə – eynilə onun filmoqrafiyasına fon olmuş, yuxuyla həqiqətin iç – içə keçməsi kimi baxıram.
Kədər, gecəyə aiddir. Oyanırsan və hər şey keçir. – Pavese isə hamımızı aldatdı: Neçə yaşında olursan ol, yatanda keçməyəcəkdi… Səhərin ilk radələrində hüzünü dərk edirəm. Və belə olduqda – Fellini ola bilməməklə yanaşı – mənim Guido olmağa da gücüm qalmayıb.
Köhnə bir qış gecəsi Bressonla tanış oldum. Bəlkə də Bresson məni tapdı, bunu heç vaxt bilməyəcəm. Bildiyim tək həqiqət, insanın o gecə və ona oxşar bütün digər qış gecələrində sözlərə və hərəkətlərə sığmaz sarsıntıyla yuxulamağa cəhd etməsiydi.
Həyəcanla əllərimə zilləndim. Əllərim, Bresson obrazlarının əlləri kimi idi, o əllərə oxşayırdılar. Çünki çovğun və küləyi qoynuna qonaq etmiş o gecə və bütün ona bənzər digər qış gecələrində, mənə elə gəlirdi ki, bu dünyada bir vaxtlar yaşamış, indilərdə yaşayan və yaşayacaq olan hər kəsin əlləri Bressonun qəhrəmanlarıdır.
Ancaq bunu özümə xatırlatmaqdan qarşısıalınmaz, baş gicəlləndirici zövq alıram: Zaman, şeirin qatilidir. Zaman yenə də – heç gecikmədən/çünki məlumdur, Tanrıyla görüş vədəsinə gecikməzlər – öyrədir ki, yox əzizim, yox, sən heç vaxt Bressonun sadəliklə hiss etdirdiyi, ötürdüyü “günah” hissini kamerana yansıda bilməyəcəksən. Nə Baltazarı çəkmək mümkün olacaq, nə də dünyanın ən gözəl ölüsü Muşeti.
Benjamini xatırlayaq: Hər şey bağışlanacaq, evə qayıdacaqsan. Yaz təşrif edəcək ruh və bədəninə. Yaz, yerini yaya təhvil verəcək. Heç nə əvvələ qayıtmayacaq; mən itirilmiş şeiriyyatımın məsum axtarışında nə Bresson olacam, nə də əllərim, nə də çirkin olan onlar, onun əllərini xatırladacaq…
Soyuq Varşava küçələrinin maviliyini Bakıda axtardığım anlar, Kieslovskinin təsiriylə əlaqəliydi. Hərçənd ki, Bakının soyuğu boz çalarlı olsa da, bəzən təsadüf nəticəsində müşahidə edilən o maviliyin üstümdəki illüziyası elə təəssürat yaradırdı ki, sanki mən, bəli, məhz mən, sevginin gözdən iraq düşmüş, üşümüş təbəssümünü lentlərimə həkk edə, tanımadığım, yad – başqasına aid – bir qadının saçlarını otel otağında daraya, onunla uduzulmuş inqılablardan danışa, gecənin səhərə büründüyü anlarda siqaretini dərin həzzlə yandıra bilərdim.
Fikirləşirdim: Fikirləşirdim ki, görəsən “unutmaq” duyğusunu Kieslovski səlistliyində çatdırmaq mümkün olacaqmı? Gülüşlərin kədərlərlə – ancaq kinonun vasitəsilə çatdırmağın mümkün olduğu – gizli və dəhşətə gətirən əlaqəsini, onun hekayələrinə yaxın bir halda çəkməyə qüvvəm çatacaqdımı? O gün özümə xeyli güldüm. O qədər tanış və yerində gülüş idi ki, bu… Çarəsizliyin tarixinə aid, səbəbsiz yerə doğulmamış bir gülüş. Onun şeiri – maviliyi, eşqi və unuduşu – mənim şeirim deyil, dedi zaman. Təəssüf və ya xoşbəxtçilikdən – bu da mümkün olmayacaqdı.
Bütün adların, ünvan və titulların, ixtisarlaşdırsaq, mənim “mən” ola bilmədiklərimin fonunda, mən öz şeirimin axtarışını verirdim. Axtarış. Sənətçinin taleyi, axtarışdır. O Berqmanlar, Fellini və Tarkovskilər, böyük kompozitsiya mühəndisləri Kurosava və Antonionilər – məni, gənc və qayğıya möhtac halından – teatral üslubdan – sadəliyə itələdilər.
Dramatizənin teatrallığından, sadəliyin faciəsinə keçid dövrü idi bu. Bəlkə də kino vasitəsilə daha dəqiq ifadə etsək: “Wild Strawberries” – dən, “Tokio Story” – yə keçid. Zaman o günlərdə məni uzun müddət İran filmləriylə aldatdı. Ozu, mənə sadə və rutinal həyat dövriyyəsinin çətinliyini göstərdi. Qodar, şəhər sakinlərinin kapitalizmin caynaqları altında can verdiyi son anları çəkdi. De Sika, siyasi faşizmin iqtidarı altında varlıqlarını unutmuş italyanları tanıtdı. Bela Tarr, zədələnmiş qürurun, maskalanmış əxlaqın poeziyasını ifşa etdi. Bu, “gənc sənətçi” çağlarımın ikinci yanılğısı idi.
Zaman, onları da əlimdən alıb, məni həyəcanlardan qoparıb, hər şeyi təzədən uzaqlaşdırdı. Artıq adlarsız, ünvan və titullarsız, hamısı bir tərəfə, xəyallarsız qalmışdım. (Kino tələbələri başqa bir həqiqətə məruz qalırlar: Mən birinci kursda Fellini, ikincisində Billi Vilder, üçüncüsündə, Fassbinder, dördüncüsündə özüm – sonrasında isə heç nəydim). Xəyallarını itirmiş biri başa düşüməkdə gecikmir: Hansı ki, öz həqiqətinə yadlaşmaq köhnə hekayədir. Bir digər tərəfdən mənə agah olurdu ki, bütün bu qaranlığa baxmayaraq, yaşamım və sənətimi (salam olsun sənə Göte!) bir karnavala çevirmək üçün heç də gec deyil. Qapının ağzında sıraya düzülmüş və dünənə dək laqeyd yanaşdığın, üzünə tüpürmədiyin təcrübə və ya epizodlar, gözündə böyüyür, bir sənətin ifadəsinə çevirilirlər. Başqalarının hekayətlərini oğurlamaqdansa (yaxşı, gəl, sadələşdirək: başqalarının hekayətlərinə doğmalaşmaqdansa) kameramı öz yaşadıqlarıma çevirməliyəm. Uşaqlıq illərinə aid – məsələn nənəmlə ortaq bir xatirəm – ilk platonik eşqlərimin utancaqlıq hissləri, küçədə başını sığalladığım gənəli bir itin gözləri, mənim həqiqətlərim (sənət ifadəm) halına gəlirlər.
Lakin, bunu qəbul etməklə də ağrılarım səngimir. Səngimir, çünki şərtlərlə mübarizə aparmaq üçün hər an güclü qalmaq mümkün olmur. Şərtlər səni bir növ yarı yuxudan oyadır. Zamanla birgə əl – ələ verib başqalarının şeirlərini öldürdükləri kimi, indi də kəşf etdiyin sənə aid şeiri qaralamaq istəyirlər.
Şübhəsiz ki, şair şeirini yazmağa hər an cəhd etməlidir; lakin belə hallarda, yaşadığın ölkə (xalq, cəmiyyət), yaşadığın insani əlaqələr, sənət “əsərinə” verilən reaksiya – bütövlükdə hər şey, yaratdığına təsirsiz ötüşmür. Qısaca belə ifadə etməyə çalışsaq hər halda yanılmarıq: Kino, (ümumi olaraq sənət) xarakter və şəxsiyyətindən çox şeyi oğurlayır. Belə olduqda isə mən kiməm, əslində? Həqiqətinə yadlaşmış (və qondarma həqiqətlərin havada bir quş kimi qanad çırpdığı) bir ölkədə həqiqət axtarışını verən bir insan olaraq, kiməm mən əslində? Sənətçi? Yoxsa macərapərəst? Azərbaycan kimi (bu ölkə totalitarizm cənnətidir) ölkələrdə macərapərəstlik sənətçi ilə sıx əlaqə içində olur/qarışdırılır.
Bütün bu etiraflara məğlubiyyətə geyindirilən don gözüylə baxmaq mümükündürmü? Görəsən bu həqiqətəndəmi, məğlubiyyət, hansısa “ağ bayraqdır”? Məsələmiz uduzmaq ya da əksi deyil: məsələ mübarizəyə şəraitin yaradılmasıdır. Biz coğrafi determinizm ucbatından hələ doğulmamışdan qabaq uduzanlardanıq. Təsadüfən doğulduğumuz bir ölkənin “günah”ını çəkirik.
Çünki, yuxarıda sadaladıqlarım bu torpaqlarda sənəti mövcud hala gətirməyə çalışan insanlar üçün yad olmamalıdır: O, belə sarsıntıları tez – tez (hətta, deyə bilərik ki, həyatının hər anında) keçirir. Sonra, qəribədir, bir situasiya yaranır, döngə və kafedə gördüyün bir epizod (salam olsun sənə Kamyu!) tanış olduğun bir qadın və ya bir kişi sənə stimul verir; ümidlənirsən, səbrlə, uduza – uduza (daha gözəl uduza – uduza ), zamanla böyüməyə çalışırsan. Ən son qaldığın, hər kəsə biganə, hər şeyə uzaq olduğun yerə qayıdırsan. Qayıdış. Sənətçinin taleyi, qayıtmaqdır… Yenə yazmağa, vərəqləri doldurmağa başlayıram. Səhifələr və fikirlər bir – birilərini əvəzlədikcə, həmçinin də onlar elə kağızlarda qaldıqca, çəkə bilmədikcə, sən və mən yenə hərəkətsizliyimizə qayıdırıq. Sənətçi burada sənətiylə qumar oynayır…
Hərçənd ki, yetkinləşirsən. Şərtlərini özün – bütün o kinematoqrafların ovsunlayıcı kölgələrindən uzaqda – yaratmaq məcburiyyətində qalırsan. Yetkinliyin, səni, istəməsən də, hipperralistə dönüşdürür. Minimum imknla, maksimumu hədəfləmək deyilir buna. Biz isə öz aramızda poxdan konfet düzəltmək, deyirik.
Nə Ozu, nə Kieslovski, nə də ki, Fellini. Heç biri kömək etmir bir yerdən sonra. Mən və sən, tək başımıza, özümüzlə üz – üzə qalırıq. Aynaya baxıram. Aynadaki, Fellini deyil. Amma mən aradabir aynadakinin Fellini olmasını arzulayıram. Əslində həmişə arzulayırsan…
Elmaddin Suleymanov
Quyu Jurnalı, “Utopiya” sayı.
Kino | Roman 